Astezkena martxoaren 20a 2019 koa 10h37
LEKORNEKO GAZTAINA
Mailuix Legorburu
Avril 2019
Kerman Lafitte, Lafitte enpresaren lehen nagusia, Lekornen laborari zen.
1936an asi zen Japones gaztainak txertazen euskal herriko mota xaharrekin. Mota xahar hoiek, ziren bezala utziezkio, eritesunekin gaur eguneko seko zenduak izango ziren.
Kermanek, 1946an, bere lana agertarazi zuen liburu ttiki batean : Le châtaignier japonais en Pays Basque.
Euskaldun garbia zen Kerman, baino, denbora heietan, instruktioneko arremanak erdaraz eldu ziren. Iduridu Kermanek zientifikoekin borrokan luzez nekatu dela. Guxtua izanik ere ikasteko gaztainen inguruan ziren jakintasunak, ez zen jakintxunen mundukoa, eta bere lanaren balioa ez zioten erres ametitzen. Kermanek bere buruz fedea bazuen, kuraia eta iraupena. Lortu zuen gaztainak txertatu eta xalbatzia, Lekornen inguruetan.
Lortze hori partitu nahizik, bere urteetako lana zaintzekoetan, liburu hori idaztia deliberatu zen. Kermanen emaztea irakaslea zen. Jaun andriak, elkar lagunduz, bien arte xu bizia mantendu zuten, eta obra hori sorazi.
1975an, ogei eta amar urteen ondotik, Kermanen lanak bere fruituak agerazi zituen. Lafiten gaztain ondoak Frantzi eta Españian landatzen ziren. Euskal Herriko gaztainak iltzekik urbil ikaratuak izan eta, berritz oihanak eta penzeak animatzen zituzten beren indar eta bondatez.
Euskaldun gaztaina xalbo zen !
Orduan, bere 1946ko liburuari ekartzeko aukerpena izandu zuen, bukatze huros baten gixa, bere lanan fruitorik ederrenetaik : Iparra gaztain ondoa. "Ipharra" idazten zuen, nik ez jakin zertako. Nere gisa haren euskara aditutik eldu zitzaion, eta "h" bat gora bera, ez zen urrun ibilki ! Ipharra hortaz aro zen, eta Lekornen badire bizpahiru exte, Ipharraguerria deituak, omenaje baten gisa.
Lafite inpresan lan egiten dut. Kerman Lafiten gixa euskal laborariko mundutik eldu naiz. Naturalezia, arbolak, nere eguneroko bizia dire. Eta nere animoa.
Kerman Lafiten destinoa, bere lana, naturalki nere ikumena atzarazteko modukoak ziren.
Pentxatu dut bere liburu hori eusakaraz itzulpentzia, bere sorzainak berritz atxeman dezan.
Ez dut Kermanen karratxua, ez dut haren pareko xu bizia, zientifiko munduari teknikoki inguratzeko. Itzulpena hitzatik hitz egiteko partez, (astetik ez naizelako gauza, zen eta erdaraz hitz zientifiko asko ez dituten ulertzen ere...), laburpen bat eskainiko zauztet.
Nere manerian egingo dut itzulpen laburtu hau. Nere mintzari basarekin, etxeko euskalduna...
Jakina da nere euskara ez dela oraingo akademiko ortarik. Nere euskara nere gurasoetarik ikasia dut, eta erdi basa dela badakidut. Àla ere nere burua konpreniazteko manera atxematen dut behar dutenian, eta konprenditzeko gogoa egiazki dutenak, heiek ere lortzen dute.
Azkeneko gauza : nere euskara ez dut liburuetan ikasia. Badakit, sinailea dela. Aditziakin egina dut. Justu nola idazten diren hitzak ez dakit. Adituaren arabera emaiten ditut. Orduan, zonbait letra, zonbait gramatiko formak, izaten ahal dire ahal holakoak. Egiazki nahiezkio, egiten ahal nuke kaso piska batekin hitz bera beti manera berian ekarri. Bai, egiten ahal nuke. Baino ez dut egingo. Zen eta, hortako, behar nuke nere textoa berritz leetu, zuzendu, aldiz eta aldietan. Eta ez dut gogorik holako lana hartzeko ! Alferra naiz, eta emen eskaintzen dutena plazerez egiten dut.
Barka nauzue ahal duzuenak, eta obena ez nekin segitzia bertziak.
Espero dut elkar aditzeko funtxa egingo dutela.
Euskal herriko gaztain xaharrak bezin garrantitxua da eta gure mintzari bizia.
Ikus dezan obra ttiki onek bat eta bertzea laguntzen dituen.
Bertze hortako "La châtaigne de Germain Lafitte" "Les nouvelles d'Agorreta"ko blogean, duzue liburu osoa.
Burua uker uker bihurtuz, lepoa piska bat bortxatuz, irakurtzen ahal duzue, zuzenean.
Barkatu nere aldrebeskeria.
Bertze batek obekio egitekotan baldin bada, egin dezala ! nere Aitatxik erraten zuen bezala maiz ! Ez, justu emaiteko, harek erraten zuen, "egin zala bertze batek ainbeste !" zen eta bere burua ez zuen guttietako !
Azkeneko gauza bat nere euskeran araberian : izagutzen ditut "izan" eta "ukan" bi formak. Nik beti "izan" hura enpleatzen dut, batentzat, eta bigarrenentzat berdin. Àla aditua dutelako betitik, eta grazi haundia emaiten nauhelako ahal ahala segitziak. Agorretako mintzari berezia izanik ere, bere balioa badu, Agorretakoenentzak beden. Eta ni ala naiz, fedez eta gorputzez !
Nahusiak nahi duena egiten du, eta orri hauetan, nausia, ni naiz !
Erdaraz eldu diren hitzak ez ditut euskaraz ahal hola bihurtu nahi, oraingo euskara batu hortan egiten den bezala. Nik, emengo xaharren gisan, erdarazko hitzari "a" bat emaiten diot buztan gisa, ez dutelarik bertze hitz aproposekorik. Eta hor konpon, Marie Anton !
Oraingo "hiztapeko erreminta", ha bai, gauza pollita !, "bizikleta erraiteko" partez, eta bertze txorokeri asko, nahio ditut ez enpleatu.
Zer ote da, erdara mintzari pozoinatua, haren zainak ezin ametitzeko ?
Ez, nik, euskara eta erdara aitz ongi nahasten ditut, eta iduritzen zait gomeni dutela, biek.
Behazazue nola japoniko gaztainek salbatu dituzten emengoak. Heien aziari xertatuizkio emengo landareak, baten indarra eta bertzean partikulazkiak atxikiez.
Te, emen baduzue bat, "a" kin bihurtua, ez ote da ain ongi, zen eta bertze hitz berri bortitz bat, ez buru ez buztan, bota ?
Nere manerian egingo dut bihurtze laburtu hau, goroxio erran bezala.
Eta nere ordenian. Kermanen memorioa errespetatzekoa da.
Baino piska bat aldrebes ikusten ditut bere kapituluak.
Neore aski nahasia naizela badakit. Ala ere, lurreko gauzak izagutzen ditut aski jatiketo nola zaintzen diren landareak, arbolak eta partikulazki gaztainak. Ofiziozkoa naiz eta !
Ale, oraingotik, Kermaneri behar diot hitza utzi.
Lehenik, istorioa : nola asi zen japoniko gaztain hoein euskal herrirat etortzia.
Gero, nola erein, landatu, azi, behesi, xertatu eta laundu gaztain ondo gazteak.
Segituz, nola bildu eta kontserbatu noizpat etortzen ahal diren gaztainak, suertiak ematen badu.
Azkeneko, nola izagutu gaiztain klase diferentak, Kermanen haurrak, errateko manerian.
Laburtu bihurtze hori egin eta, nik nola egingo duten eldu den udazken hontatik bertze primaberat, eta urtiak joan eta urtiak etorri ahalian, kontatuko zauztet.
Kerman Lafiten gisa egin beharko dut luzapen bat, emendik amar ero ogei urteen buruan.
Bizi baldin banaiz, eta nere karratxua mantentzekoetan segitzen baldin badut.
Baldintza asko, arrisku bastante, baino beti erreusitzeko parada buruan atxikiz !
Emen duzue nere plana.
Gomeni bazaizue, tira honerat, eta segi zaun !
Astelehena apirilaeren lehena. 16h30 Arratsaldeko lau eta erdiak
ISTORIOA
Goazaun azkeneko gizaldi honen astapenerat.
1909. Milla bederatzi ehun eta bederatzi oriek aldian, asi ziren sartzen euskal herrian lehenbiziko gaztain japonesak.
Janeko eritasunek bakantzen zituzten gaztain ondo asko. Delako "chancre" eta "encre" horiek gorki atakatzen zituzten, gaztain oihana ederrak pipiatuz.
Astelehena apirilaren 8a 15h34
Euskal Herri guzian, gaztain ondoak illtzen ari ziren. Ostoak kiskortu eta idortu, adarrak zimeldu, edurrak usteldu. Bizpahiru gizaldietako gaztain animalizkoak idortzen ziren, eritasunakin menperatuak. Zonbat oihan eta landa bazter ihartuak !
Gaztain ondoak ez ziren arbol ederrak bakarrik : gaztainak ekartzen zituzten, eta gaztainak jende pobriantzat jatekoa zen. Erosi, xutan erre, iriña eginez. Ortatik gain, zerriak pazkatzeko apentzia ematen zuten. Heien galtziak malur haundia eldu zen laborari jendeentzat.
Denbora haietan, baziren apez mizionistak, mundua "korrittu eta konpreittu" egiten zutenak.
Ez zuten jainkoikoaren hitza bakarrik zabaltzen. Oraingo "mondialisation" gisa partitzen zuten. Euskal Herria mundu oxuan bakandu, eta mundu oxoa euskal herrirat urbildu. Ez zen orduan Internet eta bere illusioa, denboraren balioa eta batetik bertzerat gateko luzetasuna ahanztazi dituena. Ez, denbora haietan, behar ziren urteak eta urteak Euskal Herritik Txinarat alleratzeko. Behar ziren lurrak eta urak trabesatu, sasoinak eta sasoinak bizkarrian artu. Behar ziren kuraia eta ameretsak biziki pazkatu, zen eta bidari luzieko nekeak bat eta bertzea oztu eta iharaztekoak ziren.
Gure mixioniztak fedea bazuten. ez bakarrik jaingoikoarrena, baizik ere kristabaren indarrez.
Baziren denbora asko ohartuak zirela zerbait bazela egiteko euskal herriko gaztain ondoak xalbatzekoetan. Japoniko gaiztan ondoak izagutuak zituzten eta heien gaztainak europarat ekarrazten entsaiatuak ziren, aspalditik.
Gaiztan haiek landatuz, pentsatua zuten heiek obekio kupet emango zutela emengo eritesuneri.
Mixionixta horiek naturalezari interes haundia ekartzen zioten. Bazuten beren bidari luzeetan denbora, gauzetaz ohartzeko. Izagutzen zituzten naturaleziaren kapritxoak, eta harekin bizitzeko obekiena nola moldatu behartzen.
Maluroski, Japoniko gaztainak ez zuten bidaria xoportatzen : euskal herrirat azkenian agertzen zirenian, illabeteak eta illabeteak kesetan iraunez, usteldu egiten ziren. Moskildu, eta ustu. Etapa hori ez daki zuten nola oberatu. Ezinezkoa zen, eta ezin lortua...
Azkeneko gizaldi horen astapenian, Euskal Herritik joan ziren Japonirat bi mixionista : Chabaño eta Lizarrague jaun apezak.
Han, Yokohaman, xuertiak eman eta izagutu zuten bertze apez bat : Urbain Faurie. Hura frantxesa zen, Haute Loiretik etorria. Landare eta belarretan ibiltzen zen, "herboriste" delako hortan.
Hiru apezak, jateko jarri mahainan bueltan, eta asi ziren bat bertziari kondatzen. Gaztainen araberian mintzatu ziren. Bi euskaldunek lastimatzen ziren lehenoko entsaioen dizgraziaz.
Faurie jaunarratorra gizon jakintxuna zen, eta, gure gaiztenentzat beharrik, bere jakintxuna partitzekoetan.
Bi euskalduneri explikatu zioten xehextaxun guziak emanez zertan faillatzen ziren, eta nola antollatu faillu hori.
Gaztain fruituak indar asko badu : moskilla bihaltzen du fite, eta azkarki. Hortan ematen ditu bere bizitaxun guziak, eta laster usteltzen da azia. Bidaria, Japonitik Euskal Herrirat, luzia da. Denbora haietan, luziago, puskaz. Sobera luzia, gaztain fruituentzat. Kexetan moxkiltzen ziren, barrena ustu, eta moskilla ihartu, noizpait, nunbait, lurrean sartzeko apentzia etorri baino leheno.
Kexak Euskal herrirat alleratzen zirenean, eki, eta irin minkortu bat bertzerik ez zen, errauts ill bat. Emengo gaztain ondo erituak bezala beltzatu eta kixkortuak, beren ameretxak xuautxa bihurtuak.
Ze pena, ainbeste lan, ainbeste denbora, ainbeste lur eta ur trabesatu, eta, azkenian, lortzian, deusik ez !
Errautx ill bat…
Bi euskaldunek abo xabalduak gelditu ziren frantxez apezaren ikasmenak aditzen.
Harek erran zioten :
Gaiztainak ez sobera fite abiatzeko moskiltzen, behar dire buztiñan sartu, bi illabetez.
Àla kontxerbatzen dire bizirik, baino beren zikloa asko batxetzen da. Lotan bezala jartzen dire. Orduan, bidariaren luzetasuna irauteko manera badute. Eta bizi biziak alletuko dire, berritz lurrean eman eta xortzeko gisetakoak. Hortan da dena !
Chabaño eta Lizague apezak fiatzen ziren frantxezen jakintasunian.
Konfinzi artu zuten, eta hor ikusi erreuxitzeko manera, euskal herriko gaztainen xalbamena.
Lehenbiziko udazkenian, gaztainak bildu, Tokion inguruetan, behesi oberenak, eta nahasi zituzten buztin basa gozo batian.
Bi illabeten buruan, handik ate, kaxu emanez, urian garbitu, idortu eta jarri zituzten kexetan, xalba idorrez tapatuz, kuxaka.
1908an, Chabaño apezak bidali zituen bere aïtari, Alduden bizizenari, amar kexa gaztain.
Hirutik bat jan egin zituzten.
Gelditzen zirenak Chabaño aïta semeak erain eginzituzten. Aïtak xaharrek egiten zuten bezala, eta semeak Pabeko ingeniore baten kontseiluak segituz. Bi manerak aski berdiñak ziren, eta gaztain azi gehienak ongi sortu ziren.
Holako suertia izanez, gure bi apezek, japonitik bidali zituzten bertze kexa batzuek.
Broussain jaunak, orduan Hazparneko auzapeza, Larramendy jaunak, Elizague Jaunak, Agorreza Jaunak, Hazparndarrak, Zuraidekoak, eta Xarakoak erain zituzten Japoniko gaztainak.
Eta gehienek sortu ziren, Euskal Herriko pentzeetan gaztain ondo oihanak berritz soraziz.
Azkeneko gizaldiaren astapenean ginen, eta orain, gaztain ondo haiek animalezko arbolak eginak dire, ederrak eta lerdenak, urtien zarrapuak ukertuak izanik ere beren edur gogorrak.
TEKNIKA
Japonitik ekarritako gaztainak ongi portatzen ziren Euskal Herrian.
Baino emengo ondo xaharrekin nahasteko apentzi gutti zuten : ez ziren denbora berian loratzen. Ahal ahala gauzak beren gain utziezkio, Euskal Herriko azken gaztainak pittaka pittaka eritasunen gatik bakanduko ziren, eta Japonesak utxik gelditu.
Ez zen hori nahia. Nahia zen emengo gaztainak xalbatzia, izanik ere japonesekin kruzatzekoetan. Jende eta animaletan egiten den bezala, landaretan ere kruzamenak batean eta bertzean indarrak ero aberastasunak elkartzen ditu, denak ongi eldu direnean...
Lan luzea eta bortitza izaten da kruzamen horien fruituak behestia, oberenak atxikitzia, eta heietik berritz ondoak erain, landatu, eta "haur" horien fruituak ikusi zer gisetakoak diren. Zen eta baliatzekoetan, behar dituzte ondoak atxiki behezitasunak, fruitutik landarearte, eta landare artatik berritz bere fruituari. Eta ziklo hori, hiru aldiz, jakitekotan baliozkoak diren. Maiz, ziklo batetik bertzerat arbolak eskasokoak sortzen dire, eta gaztainak berdin. Hortan da sinailia kruzamena ez dela baliosa, ez iraunkorra.
Urtiak eta urtiak, lana eta nekea, deusetakotz !
Ohart zaizte gaztain ondo goiztiarrenek behar dituztela sei bat urte lehenbixiko gaztainak ekartzekoetan. Eta bigarren "generazionak" bertze ainbeste. Eta hirugarrenak, berdin. Eldu da guttienez behar direla ogei bat urte jakitekoetan kruzamena egokia den, ero ez. Zenbat esperanzi, zenbat amerets, urtiak joan eta urtiak etorri, zenbat lan eta neke. Eta gehienetan, porrokatoak, azkenian ! Gaztain txar mikor baten aurkitzeko, gizon baten bizi denbora, abantxu. Bai, fedea behar da, iraupena azkar pazkatuz eta egunero zainduz.
Denbora guzi hori ez da galdua. Eginez eginez, ikasten da nola lana egin behar den. Eta ikasmen hori, Kerman lafitek eskaintzen zauku bere liburuan. Haren segida hartu dezaten haren experentziaz baliatuz. Gaztain ondoen gisa, generaziotik generationeta ondamena aziz.
Emen dituzue Kermanen konseiluak eta kasu emateak :
Gaztain azia landatuezkio, lur beltz on batean, udazkenian, primabera arte usteltzeko ero aharrek jateko irriskua badu, euritxua eldu baldin bada negua segurik.
Ateratzen bada, landare ahul biurria baxauntzak ero ardiak beren guxtukoa atxematen dute. Hor ere, bakantzeko parada, gure gaztain ondo ttikiak !
Lurretik ate, eta piska bat azkartu arte mantendu bada gure gaztain ondo gaztea, beharda lurretik berritz atera, landare azkarrenak autatu, zainak antollatu, aulenak moztuz, eta landatu berriero.
Berritz asko... Naturaleza hortan da eta, prisaka ez da manejatzen !
Lur ona bertzaio eman gure ondoari, arina eta gizena.
Orduan ere, baxauntz, ardi eta bertze kontrarioak bakantzen dituzte hirutik bat beden. Kalkula zazue ze galtzea duen gure gaztain eraitiak !
Eman zaun ateratzen dela, gure gaztain ondo ttikia :
Bi urtez, denak obekiena joanez, gure gaztain ondoa aski haunditua da, txertatzeko. Txertu hori primaveran hiatxi beharzaio, apirilaren erditxuetan. Txertuak behar dire autatu, emengo klase xaharretan. Lehengo gizaldi hortan, baziren euskal herriko klase puruak, oraindikan. Gaur egun, gehienak nahasiak dire, baino noizian behinka, oihan xaharretan, ikusten ahal dire, edur ferdekoak, adar apalekoak. Heien fruituak ttikioak dire, eta azala lodiokoak. Aragiari tela lotzen zaio, eta zimurra da. Hortan sinailatzen dire emengo gaztainak, ero bederen emengo gaztainen tipoak. Japones arbolak luzio izaten dire, trunko beltz zuzen batekin. Heien fruituak lodio dire, eta azpiko kailluak bazterretan goiti hartzen du fruitua. Aragia gozoa du, eta azala mehia. Gauzak asko laburtuz.
Kermanen liburuan xehextasun gehio emanak dire. Ni alferra naiz, eta iduritzen zait errestasun piska bat billatu behar dela, ez deskuraiaztekoetan kristaba...
Txertua delikaroa izaten da. Kermanen teknika "couronne inversée" deitzen du.
Txertazko landaria moztu, 2 metrotan gutti gora, azala batxe batxe zirrikatu, eta txertu xorrostua ttarte hartan pasa, bi selbak elkartzekoetan. Apirilan, gaztain ondoak azkarki ostatzen abiratuak izaten dire. Selba fite korri ibilki zaiote azalatik urbil. Bi selbak bat bertzeari nahasten dire, bi amorosak bat bertzen besoetan elkar tinkatzen diren bezala...(emen poesia piska bat)
Txertuari behar zaio kasu haundia eman. Aiziak sobera astintzen baldinbadu, bi selban tartian airia sartzen da, idortzen ditu, eta txertua ihartzen da. Berritz egiteko sobera beranta baldin bada urte berian, hara bertze landare bat galdua !
Kermanek gaztain adar gazte lirain batzuek lotzen zizkioten txertatu berrieri, txertua eta txertaduna elkarretik ez dezaten apartatu. Paisol ttiki gisa bat ihartzen zena txertuak hartu ahalian.
Eta hor duzue gaztain ondo kruzatua, baten indarra eta bertzean ontasuna elkar bilduz. Dena ongi dabilenian...Zen eta ez da oraindikan ere salbo !
Ondoak ongi txertua ametitu behardu. Erran naidu bertze urte baten buruan, ikusi behar dela nola berritz partitzen den primaberian, txertotik, ero azpitik. Txerto azpitik abiratzen diren moskil guziak txerdaduenak dire, eta txertua ez balitz bezala segituko dute. Ondoa ahuldu egiten dute, eta, maiz, haren indar guziak tira. Txertua, possille duena egiten du bizik segitzeko, baino, gehienetan, beltzatu eta ihartu egiten da.
Ala, bertze bizpahiru ondo galduak...
Denetarik azkenian ateratzen direnak, prest dire toki zabalean landatzeko.
Negu partean, ostuak eroriak direnean, selba beititzen da, loharkatu bezala.
Orduan behardire ondoak lurratik ate, beren toki autatuan jartzeko. Zain luzeskoak moztu, adar ahulenak pikatu. Lurretik atera baino leheno, Kermanek markatzen zituen bere ondoak. Hego aldeari tinta puntta bat botatzen zioten. Berritz landatzeko manera berian, hego aldiari emana zen hura, hego aldian berritz. Arbolak bakidu denbora txarrari kupeta ematen. Iparraldeari, aize hotz eta euri zakarran alde, azala loditzen zaio, eta adarrak motxexio botatzen ditu. Zainak aiziari kontra egiteko manerian zabaltzen dire lur azpian. Landatzian ez bazaio horeri kasurik ematen, aldrebes eldu da, eta indarrak galduko ditu gure gaztain ondoak berritz behar den bezala bere ehurrak eta zainak moldatzen.
Gisa berian, arbol ero zer nahi landare lurrian jarri nahi zuelarik, ez da zilo bat egitia aski, bizpahiru berroantxur kolpez, lurra pillatu bazterrian, ondoa ahal hola jarri, eta berritz dena tapatu, bertze bizpahiru pallakadakin. Ez, ez, ez...
Arbol landatziak kasu piska bat galdetzen du. Kasua, eta alderdia !
Behar da ziloa egin, bai, baino gaineko lurra, lur beltza, eta azpikoa, buztina ero bertze, behesi. Bi montoi apartatu. Ziloan ongarri pitta bat zabaldu, lur pirpillatuz tapattu, eta arbolan zainak goxo goxo lur pirpildu horen gainian pausatu, denek lurra ikutdezaten. Horen inguruan, azpiko lurra bota berritz, ongi ongi zanpatuz, ez zainak lehertzeko dina, baino ez airerik tartean utziz. Azkenian, gaineko lur beltza bota, lehengo toki berian izan dezan. Kasu eman ez ondoa sobera beiti gelditzia, ez eta erdi airian ere. Nibel justuan. Zurkaitz on bat ez ahantzi ziloa tapatu baino leno sartzia, lur gogorrian, aski urrun. Lotu zurkaitza ondoari, es sobera tinko, ez sobera lexo. Ureztatu, posille baldin bada. Primaberian, ondoa ostatzen denian, ez baldin badu euri egiten, ura berritz bota, ez sobera, eta ez eskas !
Kasu eman behar da toki ona autatzia. Gaztainak ez du aizea maite. Ez zaio ere lur sobera ongarriztatua ongi eldu. Idorrak kesatzen du, ur gaindiak ere. Ez da erres...
Ikusten den bezala, ez da nola nahi eldu gure gaiztaina.
Emendik aintzin, arbol eder bat bihurtzeko parada obenak ditu. Urteak joan alian, haundituz, zabalduz, lerdenduz segituko du bere arbol destinua. Guria baino puskaz luzeagoa, ongiz.
Gurea luzatzeko manera, gaztain ondo bat landatzen duenentzat.
Astezkena apirilaren 24a 2019koa arratsaldeko 3ak
Ema zaun azkenian, urtiak joan eta urtiak etorri, sasoin onak eta sasoin txarrak iraun, eta gure gaztain ondoak gaztainak ematen dituela. Dena ongi etorri da, eta gaztain onak eskaintzen ditu.
Oraingotik, ainbeste pazintziaren balioa eskuetan duzue.
Gaztaina primaberian loratu da, morkotxak adar begietatik ampatu dire.
Ferde ferdeak, multxoka ttinko ttinko, ero bakarka, segun zer klasetakoak diren. Euskaldun tipokoak, gehienian morkotx ttikikoak dire. Uda betian gare, fruitua ontzen ari da.
Kolorea aldatzen zaio. Ura morkotxetik fruituara abiatua da. Idortzen ari da. Gaztaina, barrenian, ongi gehizatua, bere aragia egiten segitzen du, ondo guzian indarrak aprobetxatuz.
Kerman Lafitek momentu hortan biltzen ditu gaztainak. "Boguer" deitzen da erdaraz. "Morkotxatu" eldu litzeke euskaraz, ero zerbait hola…
Ongi kontserbatzekoetan, ala egin behar dela dio. Gaztainak beren morkotxetan utzi, al ahala, eta toki idor batian zabaldu, barrenian. Negu guzian ala ongi egoten dire, idortu gabe. Hola arbolatik bilduezkio, ez zaiote zomorrua atakatzen, ez eta lurreko arrak ere. Fruitua ez da zilotua, eta ez da pipiatzen.
Behar dela zurkaitz luze batekin burua altxa, besoak tira, eta lepoa bihurtu, bai ! Kupetatik beiti morkotx batzuek sentitu pintxatzen, ere… Zer nahi da, pena piska bat artzia merezi du, eta...
Gehienek, errestasuna autatuz, lurrerat erortzen direnean biltzen ditugu gaztainak.
Urriaren igande arratsalde eder batian, eguzki beroak argitzen dituenian ostarteak, laino zuri luze batzuek zeruan etzanta, hor dituzue gaztain biltzailiak oihan bazterretan, saski ttiki bat besoan.
Gaztain azpian morkotxak lurrean, erdi idekian, gaztain buztan illetxuak ageriz.
Hor bi zangoko erripototzen artean tinkatu, kasu emanez ez pintxoak axiki egitia, eta morkokxa ideki, arrautz bateri koska kentzen zaion bezala.
Beititzia aski, eskuetan dituzue gaztain ederrak, dirdirizan, lehun lehunak. Gauza goxua eta pollita izaten da gaztain bat esku zolian biribiltzia, haren mar argiak eguzkitan jostazitzia.
Morkotx batzuetan bi ale, bertze batzuetan hiru, erdikoa leporatua bi baztereko lodien artian.
Saskirat bota, ttak ttak ttak, eta bertze morkotx bateri urbil urbilian lotu.
Fite betetzen da saskia, piso onekoa besuan puntan.
Arratsaldea goiz illuntzen da, zeruan iguzki erortziak xutan jartzen dituelarik lañu luzeak. Freskura apaltzen da oihan azpietan. Saskia ongi kalatu saietsian, eta tira bidexkari, azkeneko berotasunez gozatzea. Gaztain osto zabalak eta luzeak, orituak, ematen dute urrezkoak. Bidexkan aldian adar edur beltzakoak eskaintzen dituzte nahi duenari gozatu.
Igande eder bat, goxoa, pausagarria eta denbora txaretako buruan atxikitzeko modokoa.
Etxerat sartu, gaztainak zabaldu, eskuetan oraindikan bero beroak, eta eguzkiaren dirdiriza azalean marazkatua.
Badire gaztainak moldatzeko bizpahiru manera :
Fiko osto zabal batekin urian trenpan utzi, azalari zirrizta ttiki bat idekiz.
Erosi, aski luzez, kazobazterrak beltzatuz. Ez du inportarik ! Gaztainak erosia diren jakiteko, sartu kanitaren punta. Gogorrak baldin badire, utzi geixio. Azala trabesatzen baldin bada bortxik gabe, zure gaztainak punttuan dire. Utzi oztutzen, eta azala kenduz hor duzue aragi gozua, oihanen usain guziez betea.
Bertze maner batian, gaztainak erre egiten ahal dire, beti azala zirriztatuz kanita xorrotx baten puntakin. Zartain zilakatu batian, ero, guk egiten ginuen bezala, arropak garbitzeko maxin baten tanborra enpleatuz, xu bizi baten gainian bueltaka. Trrraa, trrra, gaztain tamborrada jotzen dute. Xu biziak berotzen ditu gaztain jaliak, bueltan urbilduak arrats illunean. Soinua aldatzen da erriak direnean gaztainak. Xutan arintzian, uran pisoa joanik ketan, gure trrrraaak idortzen dire, kask kask kask bihurtuz, saskirat botatzen zirenian bezala.
Orduan kasu eman gaztainak eskuetan artuz : kixkaltzeko manera behatz puntak !
Azal beltzatua kendu, esku batetik bertzerat pasatuz ez erretzekoetan, eta aragi errian perfumea hor duzue aboan, oihan zolako osto kiskortuen orroitzapenekin
Kozinan ere enpleatzen da aski ongi gaztaina.
Mahatx idortu batzuekin, gixen gixenak, gure gaztain lodia aitz ongi eldu da. Azukreztatua, aberatxa, jateko baliosa.
Gaztain iriña "glutenik" gabekoa da. Oraingo moda horietan, gomeni omen da. Nik erran behar eta, "gluten" esne, eta bertze alimento pozoinatuak orain arte aitz ongi ametituak iduri zuten. Baino ez naiz jakintxuna, eta izanliteke badela hor zerbait funtxekoa. Dena dela, "gluten"ik ez bada behar, gaztain irinak ez du.
Bertze baliatzeko manera gaztaina da eztia. Gaztain loriakin egintako eztia argi argia da, ez da gogortzen, beti likidoa mantentzen da. Gusto berezia du, eta erliek erresa dute gaztain lore luzeetan beren materiala arrapatzia. Heien nekea ere behar da kontutan artu !
Badire elkartasun bizpahiru interesatuak direnak gaiztanaren inguruan. Bat partikulazki, "le collectif de la châtaigne", saiatzen da pentzeak arrapatzen, gaztainak landatzekotan.
Aipatzekoa da ere gaztain edurra.
Oraingo piñuen eritasunakin, edurraren industria kesatua da. Portugaletik eldu omen da delako "virose" hori, eta ez da deus salbamen manerik piñoentzat. Asia dire ihartzen, eta hola segitzekotan, ez dute luzez iraungo. Piñua ezinezkoa da momentuko papeleri eta edur arremanetan.
Pentsatua zuten ingurumenako espezialistak eukaliptusa landatzia. Fite haunditzen da, eta edur onekoa omen da. Baino eukaliptusak ez du aizia soportatzen, erres auxten da. Gure euskal herria aizetxua da. Eukaliptusa ez da aisa kokatzen ahal zonbait mendi kaskoetan.
Bigarren idaria, gaztaina etorri zaiote gure zientifikoeri. Gaztaina ere fite haunditzen da. Emengoa da, eta emen laketua.
Proyektua serioski estudiatua da, Euskal Zaindia eta bertze holako organismoren laguntzakin.
Aber denen arte zerbait egiten ahal den.
Horiek denak ez guttiko utzi nahizik ere, gaztain ondoa bera arbol eder bat da. Gure euskaldun oihanetan, haitzak, lizarrak, eta gaztainak dire betitik nagusi.
Emengo arbola da gaztaina, emengo ontasuna.
Eritasunak bakandu baditu ere, berritz partituak dire gaztainak. Emengo lurra gomeni zaiotelako.
Eritasunik haundiena, ahanztia luteke.
Kerman Lafiten obrak merezi du segida. Eta apantzi horeri nahi nintuzket bildu nere irakurle bakarrak.
Ni bezalako baratzezainentzat, lan nekeko guzi hori Kerman Lafitte eta bertze holakoak egina dute. Oraingo gaztainak gehienak kruzamenduak dire. Eta botzen dituzten landariak, gaztain onak emateko paradakoak. Txertuak erreso dire arrazten, bat bertzian izagutzpena duten kasuan.
Badire lorategietan (té! jjustuki Baionan bertan bada bat aski plantta onekoa !) gaztain ondo ederrak, janeko txertatu eta haundituak. Landatziak aski !
Gehienek egiten ahaldu gaiztan ondo baten landatzia, eta gaztain onak izaten lortzia.
Gaur egun, gaztainak berritz bere tokia artzekoetan da euskal herrian. Arbol eder bat izatetik gain, kalitateko edurra ematen du. Haren fruituak jateko azkarra da, eta heietatik egintako iriña "gluten" gabekoa.
Gure Euskal Herriko gaztaiña berritz gure oihan eta pentze animatzekoetan da. Gaztain oihanak lurra garbi mantentzen du. Ez dire gaztainen azpian ez laharrik ez xirik. Gaztain eta gerezi xalbai ondoak elkar ongi eramaten dute. Bat eta bertzea sasoin diferentan loratzen dire, eta alako oihanak, urte osoan begirentzat edertasun bat dire, udaberriko loretatik, udazkenako osto xutze arte..
Badire han eta emen gaztanaren inguruetan interesatuak direnak. Bakoitxak zerbait egiten ahal du, horen arabera.
Lagun zaun, bakoitxak gure ahalekin, euskal herriko gaztaina, merezi du eta !
Berriki izandu du ikarmena emengo gaztainak. "Cynips" delako zomorro horek atakatu ditu. "Cynips" hori japonitik etorria da, hango gaztain klaseekin, seguraski. Japonian baditu bere kontrario naturalak. Emen, ez. Ez baita lanjerik gabe naturalezaren legeak bihurtzen. Landare bat sarazi bertze inguru batian, eta haren senidiak eta ondorioak utzi xor lekuan : naturaleza, arbol ondoak, landareak, animale (eta jende?) eta bertze badute beren ingurumena. Eta ingurumen hortan mantentzen dire beharden bezala. Hortik atebeharrian, behar luteke ingurumen hori segiazi, ero toki berrian berritz konstituitu. Ez dena gauz erresa egiten, ez da ala ? Adaptazioa gauza ederra da, eta naturaleza iraunkorra da, baino bertzaio utzi denbora…
Gure bizi denbora, arbolentzat laburra da. Bizpahiru gizaldi irauten ahal dituzte gaztainak.
Eritasun biziak sistema bat regulatzeko manera dire. Guri iduritzen zaukun deskalabroa arbolen denborian miñ ttikia da. Klase bat desagertzen baldin bada, bertze bateri zabaltzeko apentzia ematen dio.
Egia da mantentzeko manera egiten ahal dela, ez klase xahar edo ahulak galtzerat utzitzeko.
Baino kasu emanez…
Euskaldun gaztainak xalbatzeko japonesekin kruzatu ditugu. Ikusiz zoin ongi erreusitu ginuen, oihanak ateratu ditu. Baino naturaleziak gure lanak ben tokian jarrizkio ametitzen ditu.
Gure gaztain ondo kruzatoeri tokia uztekotan zen, baino sobera zabaldurik berrits hortzak erakutxi ditu, gure Ama Naturaleziak.
Neurria harek ematen du.
Neri hala iduritzen zaut, eta nik harekin kunplitzekoetan naiz.
Pentsatua dut gaztain ondo batzuek landatzia Agorretako lurretan.
Inguruetan badire, emen bertan baziren, duela ez aspaldi, gizaldi bat ero bertze…
Laboratzeko oihanak bakandu zituzten emengoek. Denbora heietan, hala zen bizia.
Orain, ohartuak gare ez dela manera berian segitzen ahal.
Kerman Lafite ez zen trunpatzen, erraten zuenian ez zela laborantza artuakin luzez biziko.
Eta azkeneko urte hauetan, gehienek harreri arrazoinak ematekotan dire.
Ikasia dugu (?) gauzak emeki aldatu behar direla. Aldamena ametitzekoetan denbora behar duela, eta errespetua.
Ez naiz goizetik arratserat inguruko bazter guziak gaztain ondoz landatzekoetan.
Ez, bakan batzuek landatuko ditut. Beren tokia egin dezaten, laketzeko gisan, ingurumenian goxoki sar dezaten, eliza illun batean sartzen den bezala, ixillik eta urratxa neurrituz
Gure gaztain ondoa berritz har dezan bere betiko tokia, gaur eta emen, gizaldi eta gizaldietako.
Alabitz…
